Boban Batrićević: Istorija se ponavlja

Iako se među istoričarima vodi stalna borba oko toga koji metod je u istoriografiji najsveobuhvatniji za istorijsku konstrukciju, oko jednog se svi oni slažu – istorija se ne ponavlja. Međutim, istoriografi zaboravljaju na jednu malu, zanimljivu a, iznad svega, paradokslanu zemlju, Crnu Goru, koja svakim danom svojom unutrašnjom dinamikom ostavlja bez teksta svoje građane.

Koliko Crnogorci znaju da budu paradoksalni, govore nam mnoge činjenice iz naše istorije, ali svakako najveći paradoksi zastupljeni su u sferi politike i “sljedbeništva određene ideje”. Kao najbolji primjer toga možemo navesti slučaj da je Crna Gora imala najviše članova Komunističke partije u odnosu na broj stanovnika kada je u pitanju jugoslovenski okvir, ali opet i najveći broj uhapšenih lica kada je došlo do čišćenja te iste partije 1948. (čak 1,16% stanovnika Crne Gore bilo je procesuirano kada je došlo do razlaza sa Staljinom). Ovu “tvrdokornost” lijepo nam predočava i podatak da 23 godine narod u Crnoj Gori vjeruje samo jednoj političkoj struji, po čemu polako postaje prepoznatljiv u demokratskim vodama Evrope.

Međutim, po jednom paradoksu postaćemo ekskluzivni u svijetu – “ponovili smo istoriju”. Da bi ovu nemogućnost dokazali kao refleksiju u ogledalu, poslužiće nam jedan izvještaj za 1909. godine, čiji je autor Henri Bomont, britanski poslanik na Cetinju. Praksa Forin ofisa bila je da agenti u inostranstvu pišu i šalju analitične i opširne “Annual Reports” o zemljama u kojima se nalaze i na taj način upoznaju najistaknutije britanske političare o dešavanjima u određenoj regiji. Ovi izvještaji imali su na sebi oznaku povjerljive štampe. (Prevod ovog izvještaja učinio je i objavio u Istorijskim zapisima istoričar Saša Knežević). Tekst je jako zanimljiv zbog činjenice da je pisan kritičkim perom jednog Engleza, ali i zato što njegovi redovi neodoljivo podsjećaju na sadašnju političku situaciju u Crnoj Gori.

Pored kratkog istorijskog prikaza razvoja crnogorske države, Bomont daje svoju viziju institucija sistema u Crnoj Gori. Pošto je Crna Gora na početku XX vijeka bila najmlađa parlamentarna država u Evropi, on sumnja da je ova zemlja dovoljno zrela za predstavničke institucije i konstatuje da se uprkos Ustavu, zemljom upravlja autokratski. “Sve važnije mjere inicira knjaz, a ministri više zavise od njegove volje nego od Narodne skupštine. Izbori se tako namjeste da vlada može računati na većinu.” O organizaciji vlasti Bomont kaže da je primitivna, dok su zvaničnici većinom neobrazovani, lijeni i neefikasni, pa u ministarstvima vlada konfuzija tako da je za njega pravo čudo kako Vlada uopšte funkcioniše.

Ovaj ostrvljanin iznosi nam i veoma zanimljive podatke iz oblasti ekonomije. Uvoz je znatno nadmašivao izvoz, a Crna Gora nije imala industrije osim duvanske, dok je na inostano tržište izvozila samo stoku, kožu, vunu i maslinovo ulje. Dakle, niti jedan industrijski proizvod. Bomont je zapazio da ovakav odnos vodi ka deficitu državnog budžeta, pa je Crna Gora bila primorana da se zadužuje. Nakon uzetih kredita kod austrijskih banki, uspješno je uzet i zajam kod Messrs, Boulton Brothers & Co u iznosu od 6.000.000 kruna, sa kamatom od 5%. Od uzetog zajma građanima je obećana: izgradnja velikih zgrada namijenjenih ministarstvima i javnim službama, osnivanje banke i izgradnja puteva.

Kada bi se napravila paralela sa današnjom praksom naše ekonomske elite, Nikoli Petroviću je zbog deficita bilo preostalo samo jedno rješenje: da uvede sistem “perper po perper” i svojim građanima obeća izgradnju autoputa Bar–Boljari, ali na njegovu žalost tada u Crnoj Gori nije bilo elektronskih brojila, mobilne telefonije i kineskih investitora. U daljoj razradi crnogorskih ekonomskih prilika, Bomont ističe da je publikacija prvog budžeta u Crnoj Gori dovela do raznih istraga o tome kako su finansije zemlje vođene u prošlosti, i da je opozicija po prvi put imala priliku da se o tome izrazi. Ovo nas može podsjetiti na rad Anketnog odbora iz 2012. godine, kada je na dnevni red bilo ispitivanje sumnjivih privatizacija u Crnoj Gori. I tada, kao i danas nijesu postignuti vidljivi rezultati.

Što se tiče štampe i slobode medija ovaj Englez je precizan: “Ne postoji nezavisno izražavanje mišljenja, a javno kritikovanje vlade može biti opasno.” Vidimo dakle, da nedavni podaci koje je iznio Freedom house da Crna Gora po slobodi medija zauzima 74. mjesto u svijetu i epitet zemlje djelimično slobodnih medija imaju svoje “istorijsko utemeljenje”. Kada je pisao konkretno o ličnostima sa crnogorske političke scene, Bomont se najviše zadržao na opis knjaza, njegovih sinova i par najistaknutijih ministara.

Za crnogorskog suverena kaže da je “najupečatljivija ličnost u Crnoj Gori” da priča slikovito i impresivno, ali da “striktno poštovanje istine nije jedna od njegovih osobina.” O sinovima knjaza Nikole engleski agent nije iznio neki poseban stav, sem da je stariji “slabijeg karaktera”, a srednji – neobrazovan i ambiciozan. Zajedničko za dva brata jeste to što “imaju lošu reputaciju u vezi finansijske nečasnosti”. Za najmlađeg princa, Bomont je samo konstatovao, da je prijatan i za razliku od braće školovan u inostranstvu.

Što se tiče opisa ministara, u očima Engleza, gospodin Lazar Tomanović – tadašnji predsjednik ministarskog savjeta i ministar spoljnih poslova, nije neki naročiti znalac stranih jezika a ima i “vrlo mali uticaj na svoje kolege iz vlade koje vode posao bez konsultovanja sa njim i primaju naređenja direktno od knjaza Nikole.” Međutim, za razliku od današnjih ministara, gospodin Tomanović je živio spartanski u malom stanu, čiji je zakup iznosio svega 40 funti godišnje. Najbolji utisak na Bomonta ostavio je ministar vojni Mitar Martinović.

Malo pomalo, kako odmiču Bomontovi redovi, njihov čitalac se izgubi u vremenu, pa se u trenutku zamisli da slučajno ne čita današnju dnevnu štampu. Nakon 100 godina, Crna Gora se ponovo nalazi na istom putu siromaštva i ekonomske zaostalosti. Kada bi se Bomont digao iz mrtvih ne bi morao da piše novi izvještaj o Crnoj Gori, dovoljna bi bila blaga dopuna starog. To nam, nažalost, govori da nijesmo naučili lekciju iz istorije, jer nas opet iscrpljuju iste rane.

Zbog toga, ukoliko ne počnemo sa revitalizacijom crnogorske ekonomije i sa politikom povećanja životnog standarda građana, ukoliko ne ojačamo kritički stav prema potezima koji nam ne idu na ruku, Bomontovo predskazanje postaće realnost: “Budućnost Crne Gore je, dakle, vrlo nejasna. Siromašna, nesposobna za razvoj zbog komunikacijskih teškoća, sa manjkom prirodnih resursa i stanovništvom bez preduzetničkih ambicija, sa nesposobnom administracijom koja ništa ne čini da se suprostavi umrtvljujućem efektu vojne i finansijske zavisnosti od vlade Rusije, izgleda da se nema čemu nadati osim golom opstanku…”